Ηρακλής Αθ. Φίλιος, Βαλκανιολόγος, Θεολόγος
Αν παρατηρήσει κάποιος το έργο των τριών Ιεραρχών, θα διαπιστώσει πως είναι και τεράστιο και πλούσιο σε νοήματα. Υπάρχει όμως και κάτι κοινό στα πρόσωπα των τριών Ιεραρχών. Το πιο λαμπρό έργο τους, το αποκορύφωμα θα έλεγα της αγάπης τους για τον Χριστό και της αγωνίας τους για την ανθρωπότητα. Είναι η Θεία Λειτουργία. Και οι τρεις Ιεράρχες έγραψαν ευχές της Θείας Ευχαριστίας. Πριν αναφερθώ όμως στους τρεις Ιεράρχες, νιώθω την ανάγκη να εκφράσω μερικές σκέψεις σχετικά με την εκκλησία και το μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας.
Τι είναι η εκκλησία; Κατά καιρούς, ακούγονται διάφοροι χαρακτηρισμοί, οι οποίοι πιστεύω πως δεν ανταποκρίνονται πλήρως στην πραγματικότητα, ήτοι στην ταυτότητα της εκκλησίας και στην ιδιαίτερη και συγκεκριμένη της φύση, που αντλεί το «είναι» της από αυτό που γίνεται. Λέγεται πως η εκκλησία είναι ένα θεραπευτήριο ψυχών, ένα νοσοκομείο όπου ο άνθρωπος μεταμορφώνεται. Πράγματι, είναι αλήθεια πως ο άνθρωπος μεταμορφώνεται, όμως αυτή είναι η ταυτότητα της εκκλησίας; Το να ισχυριζόμαστε ότι η εκκλησία είναι ένα θεραπευτήριο κι ένα νοσοκομείο, αυτό δείχνει μέρος της αλήθειας, καθώς η εκκλησία σε μία τέτοια περίπτωση έχει χαρακτήρα θεραπευτικό και ψυχολογικό.
Πιστεύω λοιπόν, πως μία τέτοια αντίληψη αδικεί την εκκλησιαστική φύση και δεν μυσταγωγεί στον άνθρωπο την ωραιότητα του «είναι» της εκκλησίας. Θεωρώ καταλυτική επί τούτου, τη συμβολή του αγίου Νικολάου Καβάσιλα, ο οποίος μας λέει πως «σημαίνεται δέ ἡ Ἐκκλησία ἐν τοῖς μυστηρίοις» και πως «οὐδέν ἕτερον ἢ αὐτό μόνον τό Κυριακόν ὄψεται σῶμα». Εκκλησία λοιπόν είναι η Θεία Ευχαριστία. Αυτή είναι η ταυτότητα της, ευχαριστιακή.
Ερχόμαστε στους τρεις Ιεράρχες. Έχουν γράψει ευχές με μυσταγωγική ομορφιά και πνευματικό βάθος για τη Θεία Λειτουργία. Θα σταθώ στα πρόσωπα του Μ. Βασιλείου και Γρηγορίου Θεολόγου, καθώς η Θ. Λειτουργία του ιερού Χρυσοστόμου είναι ευρέως διαδεδομένη.
Από τη Θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου, αναφέρω την ευχή της Αναφοράς. Μία ευχή που αναδεικνύει το μέγεθος της φιλανθρωπίας του Θεού και το μεγαλείο της ανθρωπολογίας του χριστιανισμού. Στέκομαι σε συγκεκριμένα σημεία της ευχής αυτής, η οποία δυστυχώς διαβάζεται μυστικώς. Η ευχή διηγείται την πτώση του ανθρώπου και το γεγονός ότι ο Θεός οικονόμησε για εκείνον και του έδωσε τη δυνατότητα να σωθεί. Μας λέει πως στο τέλος ο Θεός δεν αποστράφηκε το πλάσμα του αλλά μέσα από τα σπλάγχνα του ελέους Του, τον επισκέφτηκε με πολλούς τρόπους. Το θαυμαστό είναι ότι ο Θεός «σύμμορφος γενόμενος τῷ σώματι τῆς ταπεινώσεως ἡμῶν, ἵνα ἡμᾶς συμμόρφους ποιήσῃ τῆς εἰκόνος τῆς δόξης αὐτοῦ». Δηλαδή ο Θεός, όχι ιδεαλιστικά αλλά πραγματικά, έλαβε την ίδια μορφή με τη δική μας, έλαβε τη σάρκα μας, ώστε να μας καταστήσει σύμμορφους της εικόνας της δικής του δόξας. Κι όλα αυτά παρέχονται ως δωρεά στον άνθρωπο!
Ιδιαίτερη είναι η Θ. Λειτουργία του Γρηγορίου Θεολόγου. Η πρώτη ευχή του ασπασμού μας λέει πως ο εχθρός (εν. το διάβολο) απάτησε τον άνθρωπο και παράκουσε και πως ο Θεός ανακαινίζει τον άνθρωπο και τον επαναφέρει στο αρχαίο του αξίωμα, δηλαδή στη δόξα που είχε πριν από την πτώση. Η δεύτερη ευχή του ασπασμού μας λέει πως ο Χριστός δεν τιμώρησε τον άνθρωπο για την προδοσία αλλά τον έλκυσε προς τη μετάνοια.
Στη συνέχεια, η ευχή μας λέει πως ο Θεός μετέβαλε την τιμωρία και κινήθηκε ο Ίδιος για να θεραπεύσει τον άνθρωπο δίνοντας του τα φάρμακα για να ζήσει. Κι εδώ, ο Γρηγόριος Θεολόγος μας λέει (όπως παραπάνω ο Μ. Βασίλειος), πως ο Θεός στη δική Του σάρκα κατήργησε την αμαρτία. Παρακάτω κάνει λόγο για μέθεξη του ανθρώπου στη Σάρκα και στο Αίμα του Χριστού. Και αρχίζουν οι δεήσεις της εκκλησίας για τον άνθρωπο και την κτίση ολάκερη (όπως συμβαίνει εξάλλου και στις ευχές του Ιωάννη Χρυσοστόμου και Μ. Βασιλείου). Για τους ποιμένες (δηλ. τους επισκόπους), τους πιστούς, τους μοναχούς, τους φτωχούς, τους νέους, τους άπιστους, τους αιχμαλώτους, την χήρα, τα ορφανά, τους ξένους, τους εξόριστους, τους θλιβομένους, τους κεκοιμημένους, όσους αμαρτάνουν, όσους μετανοούν, τη γη, τον αέρα, τους καρπούς της γης, τα ύδατα, τον άνθρωπο.
Βλέπουμε λοιπόν, πως οι τρεις Ιεράρχες δεν υπήρξαν αμέτοχοι της ζωής, του ανθρώπινου πόνου και των αγωνιών του. Στις ευχές τους συμπεριέλαβαν τις αγωνίες όλων των ανθρώπων όπως διαπιστώθηκε χαρακτηριστικά στη Θ. Λειτουργία του Γρηγορίου Θεολόγου. Ο άνθρωπος, η κτίση, όλα περιλαμβάνονται στις ευχές και όλα αγιάζονται. Η εκκλησία δια των παρόντων ευχών έδειξε πως ο κόσμος, ο άνθρωπος, η φύση, η ιστορία ολάκερη, δεν βρίσκονται εκτός των ενδιαφερόντων του Τριαδικού Θεού αλλά όλα μετέχουν στη δόξα Του. Όλα μεταμορφώνονται και αγιάζονται. Αυτό είναι καταπληκτικό! Εκείνο όμως που έχει αλήθεια, κατά το τρίπτυχο του Μαξίμου Ομολογητού «σκιά-εικόνα-αλήθεια», είναι πως η σκιά του παρελθόντος και η εικόνα του παρόντος έχουν την πραγμάτωση τους στην εσχατολογική προοπτική, δηλαδή στην αλήθεια. Και στα έσχατα το μόνο που θα συνεχίσει να υπάρχει, όπως αναφέρουν οι Πατέρες, δεν είναι ο γάμος, η κτίση, η φύση, αλλά η Θεία Ευχαριστία.
Πριν χρόνια, η Ιερά Μητρόπολη Περιστερίου κάλεσε ως ομιλητή στην εορτή των τριών Ιεραρχών τον Μητροπολίτη Γέροντα Περγάμου κ.κ. Ιωάννη Ζηζιούλα, ίσως τον κορυφαίο καθηγητή θεολόγο αυτή τη στιγμή στην υφήλιο, κατά την άποψη μου. Ο ίδιος μέσα από μία ιδιαίτερη προσέγγιση της εορτής αυτής, έκλεινε με τα παρακάτω λόγια την ομιλία του: «Οι Τρεις Ιεράρχες, τους οποίους τιμούμε σήμερα πανηγυρικά, συνέταξαν Θείες Λειτουργίες. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Στη Θ. Ευχαριστία εκφράζεται κατά τον πληρέστερο τρόπο η ταυτότητα της Εκκλησίας. Εκεί η Εκκλησία αποκαλύπτεται και πραγματοποιείται, ως Σώμα του Χριστού, εικόνα της Αγίας Τριάδος, πρόγευση της Βασιλείας του Θεού. Εκεί, ο άνθρωπος βιώνει τη σχέση του με τον Τριαδικό Θεό ἐν Χριστῷ, με τους άλλους ανθρώπους και με την ίδια την υλική κτίση. Από την σχέση του αυτή αντλεί την έμπνευση και την πυξίδα για την ζωή του… Αν διασώσουμε την ταυτότητα της Εκκλησίας, όπως την συνέλαβαν οι Πατέρες της Εκκλησίας, δεν χρειαζόμαστε τίποτα άλλο για να εκπληρώσουμε το χρέος μας έναντι του Θεού και των ανθρώπων, όπως και έναντι των αγίων Ιεραρχών, που τιμούμε σήμερα».
