Σημαντικό ζητούμενο για κάθε χωριό είναι η προστασία και η ανάδειξη του μνημειακού πλούτου του που συμβάλλει αναμφίβολα στην διατήρηση της συλλογικής μνήμης των κατοίκων του, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί από τα απλά γεγονότα που συνυφάνθηκαν με την εξέλιξη των κοινωνικών ομάδων στο παρελθόν τους. Σημαντικότερο όμως εμφανίζεται σήμερα το ζητούμενο της λειτουργικής σύνδεσης του μνημειακού πλούτου με τις νεότερες γενιές των κατοίκων και της επανασύνδεσης με τις παλαιότερες, ιδίως όταν η χρηστικότητα που είχε στο παρελθόν έχει πλέον εξαλειφθεί ή περιοριστεί σε σημαντικό βαθμό. Η σύνδεση δε αυτή, που μπορεί να επιτευχθεί μέσα από γεγονότα και δραστηριότητες του παρόντος, συμβάλλει με τη σειρά της στη διατήρηση και τον εμπλουτισμό της συλλογικής μνήμης.
Τέτοιο παράδειγμα μνημειακού πλούτου του Ματσουκίου αποτελεί ο παραδοσιακός νερόμυλος με την νεροτριβή του χωριού. Και αν στην περίπτωσή του το πρώτο ζητούμενο έχει ήδη ικανοποιηθεί με την αποκατάστασή του και την περαιτέρω ανάδειξή του, το δεύτερο ζητούμενο, δηλαδή η λειτουργική σύνδεσή του με τους νεότερους κατοίκους και η επανασύνδεσή του με τους μεγαλύτερους, παρέμενε ανεκπλήρωτο. Προς την κατεύθυνση αυτή λοιπόν άρχισαν να κινούνται οι φορείς και οι κάτοικοι του χωριού τα τελευταία χρόνια με την διενέργεια εκδηλώσεων, εκθέσεων φωτογραφίας, δραστηριοτήτων καθαρισμού, ευπρεπισμού και συντήρησης του μνημείου και του περιβάλλοντος χώρου κ.ά.
Συνεχίζοντας λοιπόν προς την ίδια κατεύθυνση διοργανώνεται και φέτος το καλοκαίρι, εντός του κτιρίου του παραδοσιακού πέτρινου νερόμυλου, από τον Πολιτιστικό και Μορφωτικό Σύλλογο Ματσουκίου Ιωαννίνων «Η ΒΥΛΙΖΑ» σε συνεργασία με τον Ματσουκιώτη φωτογράφο Λευτέρη Μακρή έκθεση φωτογραφίας φυσιολατρικού περιεχομένου τόσο από το Ματσούκι όσο και από την ευρύτερη περιοχή των Τζουμέρκων. Η έκθεση θα διαρκέσει από τις 20 Ιουλίου 2016 έως και τις 30 Οκτωβρίου 2016. Επίσης στις 12 Αυγούστου θα διεξαχθεί και φέτος στον περιβάλλοντα χώρο του πέτρινου νερόμυλου το βραδινό river party για την νεολαία του χωριού και όχι μόνο. Το αστείρευτο κέφι ξαναδίνει τη ζωντάνια και την κινητικότητα που είχε ο νερόμυλος παλαιότερα.
Στην ίδια στόχευση, δηλαδή τη διατήρηση, τον επανακαθορισμό και τον εμπλουτισμό της συλλογικής μνήμης και της παράδοσης του χωριού, κινείται και η εκδήλωση «Στα χνάρια της παράδοσης» που θα πραγματοποιηθεί από τον Πολιτιστικό και Μορφωτικό Σύλλογο Ματσουκίου Ιωαννίνων «Η ΒΥΛΙΖΑ» στις 13 Αυγούστου, ημέρα Σάββατο, στην κεντρική πλατεία του Ματσουκίου και ώρα 21:00. Πρόκειται για την 3η κατά σειρά συνάντηση χορευτικών συγκροτημάτων από διάφορες περιοχές της Ελλάδος που θα λάβει χώρα στο Ματσούκι και θα συμμετάσχουν σ’ αυτή ο Σύνδεσμος Συρρακιωτών Ιωαννίνων, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κατσικά Ιωαννίνων, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αρχαίας Κορίνθου «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ», ο Πολιτιστικός Σύλλογος Μυρίνης Καρδίτσας, ο Μορφωτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Βατερού Κοζάνης και ο Πολιτιστικός και Μορφωτικός Σύλλογος Ματσουκίου Ιωαννίνων «Η ΒΥΛΙΖΑ».
Το σπουδαιότερο όμως δείγμα του μνημειακού πλούτου του Ματσουκίου αποτελεί η Ιερά Μονή Βύλιζας στην οποία επί αιώνες προσφεύγουν με θρησκευτικό ζήλο οι απανταχού Ματσουκιώτες και η οποία με τη σειρά της προσέδιδε, προσδίδει και θα εξακολουθεί να προσδίδει ένα αίσθημα συλλογικής συνοχής και υπερηφάνειας στους κατοίκους του χωριού. Κάθε χρόνο εορτάζεται με την πρέπουσα ιεροπρέπεια και λαμπρότητα στη μονή το Πάσχα του Καλοκαιριού, η Κοίμηση της Θεοτόκου, η οποία και κατακλύζεται από ευλαβείς προσκυνητές, καταγόμενους τόσο από το Ματσούκι όσο και από την ευρύτερη περιοχή των Τζουμέρκων και του Ασπροποτάμου. Η αρμονική δε συνύπαρξη της θρησκευτικής συνάξεως και του λαϊκού πανηγυριού αναδεικνύει τον παραδοσιακό και αυθεντικό τρόπο εορτασμού του Δεκαπενταύγουστου που συντελείται ανέκαθεν στο Ματσούκι. Η μονή πανηγυρίζει επίσης του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, στον οποίο και είναι αφιερωμένη, ενώ λειτουργίες τελούνται και καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους.
Η Μονή Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Βύλιζας, είναι ένα από τα πιο αξιόλογα εκκλησιαστικά μνημεία της περιοχής των Τζουμέρκων, αλλά και της Ηπείρου γενικότερα. Χτισμένη σε μικρή απόσταση από το Ματσούκι, στο νοτιοδυτικό άκρο του βουνού Κριθάρια, καταλαμβάνει περίοπτη θέση, πάνω από την ένωση τριών παραποτάμων του Αράχθου. Στη θέση της, πραγματικό παρατηρητήριο – βίγλα, οφείλεται πιθανώς και η ονομασία της μονής. Σύμφωνα με τοπικές παραδόσεις, η ίδρυση του μοναστηριού ανάγεται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Ωστόσο, το κτιριακό συγκρότημα της μονής, όπως σώζεται σήμερα, δεν μπορεί να χρονολογηθεί πριν τα τέλη του 17ου – αρχές 18ου αιώνα. Το μοναστηριακό συγκρότημα της μονής αποτελείται από το καθολικό και από μια σειρά κελιών που διατάσσονται γύρω από την ορθογώνια αυλή, με το διώροφο ηγουμενείο και το διαβατικό στην δυτική πλευρά. Βόρεια του συγκροτήματος βρίσκεται το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη και η μνημειακή στέρνα της μονής, του 1780.
Η πρώτη οικοδόμηση του συγκροτήματος θα πρέπει πιθανώς να αναχθεί στα τέλη του 17ου ή στις αρχές του 18ου αιώνα, ωστόσο η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα της ανακαίνισης του 1783, η οποία σημειώνεται σε επιγραφή, στην αψίδα του Ιερού εξωτερικά. Το καθολικό έχει κτιστεί στο τύπο του μονόχωρου ναού με νάρθηκα και απολήγει σε πεντάπλευρη αψίδα, φέρει δε εκτεταμένο τοιχογραφικό διάκοσμο με τις σχετικές τοιχογραφίες να χρονολογούνται στα 1793, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή στο δυτικό τοίχο, ενώ οι τοιχογραφίες του νάρθηκα είναι παλαιότερες από αυτές του κυρίως ναού, μάλλον των αρχών του 18ου αιώνα.
Το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη είναι μονόχωρος ναός, χωρίς νάρθηκα, τον οποίο καλύπτει επιμήκης ημικυλινδρική καμάρα, με ενισχυτικό τόξο ανάμεσα στο Ιερό και τον κυρίως ναό. Το μνημείο φέρει εντυπωσιακή τοιχογράφηση, έργο των ζωγράφων Γεωργίου και Στέργιου από τους Καλαρρύτες, του έτους 1737, από την θεματολογία της οποίας και σηματοδοτείται η λειτουργία του παρεκκλησίου ως οστεοφυλακίου της μονής.
Στη μονή υπήρχε αξιόλογη βιβλιοθήκη, στην οποία περιλαμβάνονταν και αρκετά χειρόγραφα, ορισμένα του 14ου και 15ου αιώνα. Οι αξιόλογες δε εικόνες της μονής έχουν μεταφερθεί στο Ματσούκι και εκτίθενται σε αίθουσα του Δημοτικού Σχολείου από το 2002, στο πλαίσιο της λειτουργίας του Μουσείου της Μονής.
Οι μνήμες και οι παραδόσεις μας είναι η ιστορία μας, είναι τελικά η γνώση μας και οι αλήθειες μας. Και αυτές οι αλήθειες, δεν πρέπει να χαθούν.
